ماهنامه دانشمند - فاطمه مهدی پور: در روزگاری نه چندان دور، از هر خانه ای که صدای بچه ای نمی آمد، خانم خانه مقصر تلقی می شد و مجبور بود سالیان سال عنوان نازا را به دوش بکشد، اما امروزه با پیشرفت علم مشخص شده است اولا مقصری در نازایی وجود ندارد و ثانیا مردها و زن ها در این مسئله به یک اندازه سهیم اند. در برخی موارد نیز عواملی ناشناخته زوج را از داشتن فرزند محروم می کند. در هر صورت گفته می شود که در ...
وضعیت ناباروری در زوج‌های ایرانی
ماهنامه دانشمند - فاطمه مهدی پور: در روزگاری نه چندان دور، از هر خانه ای که صدای بچه ای نمی آمد، خانم خانه مقصر تلقی می شد و مجبور بود سالیان سال عنوان نازا را به دوش بکشد، اما امروزه با پیشرفت علم مشخص شده است اولا مقصری در نازایی وجود ندارد و ثانیا مردها و زن ها در این مسئله به یک اندازه سهیم اند. در برخی موارد نیز عواملی ناشناخته زوج را از داشتن فرزند محروم می کند. در هر صورت گفته می شود که در سرتاسر جهان حدود 80 میلیون زوج به ناباروری دچارند.
از طرف دیگر، روش های مکمل و کارسازی نیز وجود دارند که با مشکل ناباروری مقابله می کنند. با دکتر مریم کاشانیان، جراح و فوق تخصص زنان، زایمان و نازایی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره ناباروری، عوامل آن و وضعیتی که ایران در این زمینه دارد گفت و گو کرده ایم.
به طور کلی به چه افرادی نازا یا نابارور می گویند؟
بهتر است برای این افراد از کلمه نازا استفاده نشود. بهترین اصطلاح «کاهش ناباروری» است. اگر زوجی تصمیم به بارداری بگیرند و بعد از یک سال نزدیکی های مداوم و بدون پیشگیری بارداری اتفاق نیفتد این مسئله را «کاهش باروری» تعریف می کنند.
آیا آماری از شیوع ناباروری در ایران وجود دارد؟ به نظر شما وضعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها چگونه است؟
آمار جامعه نگر و دقیقی از ناباروری در ایران وجود ندارد، اما نتیجه آماری که در حد مطالعه بوده است، نشان می دهد از هر صد زوجی که اقدام به باروری می کنند حدود 15 زوج و در واقع 15 درصد نابارور هستند. این میزان تفاوت چندانی با باقی جوامع ندارد.
گفته می شود در ایران مردها با مشکل افت کیفیت اسپرم مواجه هستند و خبرهایی از افرایش ناباروری در بین مردان ایرانی به گوش می رسد. چه عواملی در این باره دخیل هستند؟
با پیشرفت علم عوامل بیشتری درباره کاهش ناباروری روشن می شود، البته برخی عوامل حاصل زندگی مدرن امروزی است؛ مسائلی مانند آلودگی هوا، مواد شیمیایی موجود در محیط اطراف، امواج و غیره حاصل زندگی امروزی است که البته هر دو جنس را تهدید می کنند. در گذشته از نظر فرهنگی بیشتر خانم ها مقصر تلقی می شدند و آقایان از این مشکل مبرا بودند. چون مشکلات ناباروری در خانم ها زودتر تشخیص داده می شد، اما درباره آقایان این امر به سادگی امکان پذیر نبود. امروزه با پیشرفت علم مسائل مربوط به ناباروری آقایان نیز بیش از گذشته تشخیص داده می شود و مواردی که در گذشته به عنوان «نازایی با عوامل نامشخص» در نظر گرفته می شد، روز به روز روشن تر می شوند.
امروزه می دانیم که در مواردی مشکل از نطفه مرد است که قدرت نفوذ در تخمک را ندارد. بنابراین چون این مسائل به کمک علم روشن شده است چنین برداشتی مبنی بر افزایش ناباروری در مردها حاصل می شود، اما به طور کلی در مسئله ناباروری سهم هر یک از طرفین 50 درصد است و عوامل متعددی در بروز آن نقش دارد.
بنابراین نمی توان به طور دقیق از نابارورتر شدن آقایان صحبت کرد؟
مطالعه جامعه شناسانه دقیقی در این باره انجام نگرفته که بتوان با صراحت این مسئله را تایید کرد. نمی توان به مطالعه روی نمونه های محدود در مراکز محدود بسنده کرد. باید بررسی جامع انجام بگیرد و نمونه هایی از چهار گوشه ایران به دقت بررسی شود.
آیا کار کردن در محیط های کاری گرم مانند معادن و صنایع ریخته گری و حتی نانوایی ها روی باروری مردها تاثیر منفی می گذارد؟
گرمای زیاد ممکن است یکی از عوامل ناباروری در مردان باشد. این مسئله از جنس همان عوامل محیطی است که هر دو جنس را تحت تاثیر قرار می دهد. برخی از خانم ها نیز در محیط های کاری با مواد شیمیایی و عوامل محیطی آسیب رسان در تماس هستند، اما از آنجایی که نطفه مرد بیشتر تحت تاثیر عوامل محیطی قرار دارد، درصد بیشتر ناباروری در مردان به عوامل محیطی مربوط می شود.
علاوه بر مسائلی که اشاره شد چه عوامل دیگری در ناباروری آقایان دخالت دارند؟
در آقایان عواملی مانند مسائل ژنتیکی و مشکلات هورمونی، عوامل محیطی، مصرف دخانیات و الکل، تغذیه ناسالم، نشستن های بیش از حد در مشاغلی مانند رانندگی، بیماری های دوران کودکی و مخصوصا بیماری های دوران کودکی و مخصوصا بیماری های تب دار آسیب رسان به بیضه ها (مانند بیماری اوریون) نقش پررنگی در بروز ناباروری دارند.
از عوامل مهم دیگری که امروزه توجه زیادی به آن می شود مشکل واریکوسل (واریسی شدن عروق بیضه) است، اما نباید این مسئله را بیش از حد بزرگ کرد، چون مردان زیادی واریکوسل وسیع دارند، اما صاحب فرزند هستند. در عوض مردان زیادی نیز هستند که با واریکوسل محدود دچار مشکل ناباروری می شوند؛ بنابراین رابطه مستقیمی بین واریکوسل و کاهش باروری وجود ندارد. به طور کلی برای مشخص کردن علت ناباروری در مردها که در برخی موارد پیچیده است به آزمایش های دقیق نیاز است.
چه عواملی خانم ها را نابارور می کند؟
در خانم ها چند عامل در نظر گرفته می شود. ابتدا مسئله تخمک گذاری است. ممکن است تخمک گذاری در خانمی صورت نگیرد. عوامل متعددی نیز در اختلال تخمک گذاری دخیل هستند، از جمله سندرم تخمدان پلی کیستیک که شایع ترین علت ناباروری در زنان است؛ (برای مثال خانم هایی با قاعدگی 6 ماه یک بار تخمک گذاری نامرتب از این سندرم رنج می برند).
از عوامل مهم دیگر در ناباروری خانم ها بسته بودن لوله هاست. لوله ها محل انتقال تخمک به سمت رحم و ملاقات نطفه با تخمک هستند. بنابراین بسته بودن لوله به معنای عدم ملاقات تخمک و اسپرماتوزوئید و در نتیجه ناباروری است. عوامل متعددی نیز در انسداد لوله ها دخیل هستند که باید بررسی شوند.
سطح داخلی رحم نیز باید محیط مناسبی برای لانه گزینی باشد، وگرنه در مراحل ابتدایی سقط صورت می گیرد و خانم حتی متوجه بارداری خود نمی شود. مشکل دیگر مربوط به گردن رحم است که قادر به عبور راحت اسپرماتوزوئید نیست. علاوه بر این چهار عامل مهم، عامل پنجمی نیز وجود دارد که به فضای اطراف رحم و لوله ها مربوط می شود که شامل مشکل آندمتریوز و چسبندگی اطراف لوله هاست. این فضا باید محیطی مناسب برای حرکت اسپرماتوزوئید باشد. عفونت ها، تنگی گردن رحم، ناکافی بودن هورمون در گردن رحم، فیبرم های موجود در زیر سطح داخلی رحم نیز جزو عوامل ناباروری در خانم ها محسوب می شوند.
برخی از عفونت ها بی نشانه هستند و خانم ها از وجود آن ها بی اطلاع اند. این عفونت ها سطح داخلی لوله ها را تخریب می کنند و باعث انسداد لوله یا تغییر شکل طبیعی آن می شوند که به عدم ملاقات تخمک و نطفه منجر خواهد شد. به طور کلی محیط رحم باید محیطی عاری از عوامل خصمانه برای لقاح و لانه گزینی باشد.
اشاره کردید عدم تخمک گذاری عوامل متعددی دارد. در این باره بیشتر توضیح بدهید.
عوامل متعددی در این باره دخیل هستند. مسائل دستگاه عصبی مرکزی مانند عوامل مربوط به هیپوفیز و هیپوتالاموس، ترشح هورمون ناکافی، سندرم تخمدان پلی کیستیک و غیره روی تخمک گذاری تاثیر سوء می گذارند که باید به ترتیب بررسی شوند.
بیماری های مقاربتی چه تاثیری بر ناباروری دارند؟
عفونت هایی که از طریق مقاربت منتقل می شوند انسداد و چسبندگی اطراف لوله ها و تغییر شکل و مشکلات لگنی ایجاد می کنند که همگی در بروز ناباروری دخالت مستقیم دارند. عفونی شدن سطح داخلی رحم هم به عدم لانه گزینی منجر می شود. عفونت ها گردن رحم را نیز تحت تاثیر قرار می دهند و مشکل ساز می شوند. این عفونت های مقاربتی در آقایان باعث لطمه به بیضه ها شده و در کار نطفه سازی اختلال ایجاد می کنند. عفونت ها همچنین باعث ایجاد انسداد مجاری انتقال نطفه به مجاری خروجی می شوند و در ناباروری آن ها نقش دارند.
آیا مصرف نمک یددار اختلالی در باروری ایجاد می کند؟
این باور جزو باورهای رایجی است که بین مردم شکل گرفته ولی به طور علمی ثابت نشده است. متاسفانه برخی از مردم با مطالعه یک مقاله دچار قضاوت می شوند. هر مقاله ای بنا بر فرضیه هایی نوشته شده است و نمی توان آن را مطلق دانست. هر مطالعه ای طی سال ها ممکن است نفی شود یا به بررسی های تکمیلی نیاز داشته باشد. بنابراین نمی توان با اتکا به نتایج پژوهش هایی که هر روز در مقالات مختلف، رسانه ای می شوند دچار افراد و تفریط شد.
در طبابت برای درمان هر مسئله ای تمام عوامل احتمالی در نظر گرفته می شود و نمی توان با اتکا به یک مقاله یا پژوهش عمل کرد. حتی باروهایی که درباره ترس، صدای رعد و برق، ضربه و غیره و نقش آن در سقط شکل گرفته اند نیز به اثبات نرسیده اند و علم خلاف این باورها را نشان می دهد؛ چون عوامل سقط به این مسائل مربوط نمی شود. مصرف نمک یددار برای خانم ها لازم است، اما در مصرف هر ماده غذایی باید حد تعادل رعایت شود.
گام اول برای درمان ناباروری چیست؟
برای درمان ناباروری ابتدا باید علت مشخص شود و سپس براساس آن اقدامات لازم صورت بگیرد. بنابراین درمان اولیه رفع علل است، اما در برخی موارد رفع علت نیز کارساز نیست؛ برای مثال لوله ای که بر اثر عفونت تخریب شده است با برطرف کردن عفونت نیز بازگشت پذیر نیست. بنابراین باید از روش های دیگر استفاده کرد. معمولا برای چسبندگی اطراف لوله ها نمی توان کاری انجام داد و علت آن فقط با لاپاروسکوپی قابل تشخیص است. در خانم هایی که دچار این چسبندگی و آندومتریوز هستند باید از روش های کمک باروری مانند IVF استفاده کرد. البته روش های میکروسکوپی برای باز کردن لوله ها وجوددارد؛ اما امکان موفقیت در آن نیز چیزی حدود موفقیت IVF است.
در صورت مشکلات هورمونی که سطح داخلی رحم آمادگی پذیرش سلول تخم را نداشته باشد از هورمون های مکمل استفاده می شود. در صورت وجود عفونت در گردن رحم یا تنگی آن اقدام به برطرف کردن عفونت و بازکردن گردن رحم می شود. اگر برای مثال مشکلات مربوط به گردن رحم با روش های معمولی برطرف نشود از روش های کمک باروری استفاده می شود تا به اصطلاح گردن رحم دور زده شود. در مواردی که تخمک گذاری عامل ناباروری باشد، داروهای زیادی برای تحریک تخمک گذاری وجود دارند که مشکل را برطرف می کنند.
اگر عامل ناباروری در آقایان مربوط به مسائل ژنتیکی و بیضه های تخریب شده باشد برای آن نمی توان کاری انجام داد. در این صورت نیز باید از روش های کمک باروری مانند IVF و میکرواینجکشتن استفاده کرد. در موارد مربوط به وجود انسداد مجاری نیز از روش های کمک باروری استفاده می شود. به طور کلی در تمام موارد اگر عاملی وجود داشته باشد که با درمان های معمول برطرف نشود پزشک به سراغ روش های کمک باروری می رود. بررسی ها نشان می دهند در اکثر موارد چندین عامل باعث بروز مشکل می شود که اتفاقا مربوط به هر دو طرف است. بنابراین نمی توان یکی از طرفین را مقصر دانست. بهتر است کسی را در این باره مقصر ندانیم، چون تقصیرکاری وجود ندارد؛ بلکه عواملی دست به دست هم می دهند تا زوجی نابارور شود.
آیا تمام زوج هایی که با کمک این روش ها اقدام به درمان ناباروری می کنند بچه دار می شوند؟
نمی توان انتظار داشت با یک روش تشخیصی و یک نسخه مشکل حل شود. همیشه عامل رفع شدنی نیست و حتی با روش های جدی و دقیق کمک باروری که در سطح عالی در ایران انجام می شود، نمی توان با سرعت نسخه ناباروری را درهم پیچید. روش های کمک باروری دقیقی که در سرتاسر جهان انجام می شود حدود 30 تا 35 درصد به حل مشکل زوج های نابارور کمک می کند. خوشبختانه بسیاری از این زوج ها در مراحل ابتدایی و با درمان های ساده بارور می شوند و نیازی به روش های پیچیده تر نیست. بنابراین مهم ترین مسئله بررسی و تشخیص دقیق عوامل ناباروری و داشتن صبر و حوصله است.
این روش های کمک باروری مشکلاتی مانند چندقلوزایی یا تحریک بیش از اندازه تخمدان را نیز به همراه دارد. برای مقابله با چنین عوارضی چه کار می کنید؟
با تحریک تخمک گذاری امکان آزادشدن چند تخمک و احتمال چندقلوزایی وجود دارد، اما روش هایی برای کنترل حداکثری تخمدان نیز در دسترس است.در روش های کمک باروری چند تخمک داخل رحم قرار می دهند تا حداقل یک تا دو تخمک بارور شوند. برای مقابله با چندقلوزایی بعد از حاملگی از تعداد قل ها کم می کنند تا حاملگی پنج قلو ادامه پیدا نکند. چون این مسئله عوارض خاص خود را دارد و در بسیاری از موارد به ثمر نمی رسد.
تحریک بیش از حد تخمدان جزو عوارضی است که در نتیجه مصرف داروها بروز می کند و عارصه بدی است. اندازه گیری هورمون ها و انجام سونوگرافی برای مشاهده تعداد تخمک های در حال رشد جزو روش های کنترل این عارضه محسوب می شود. در موارد نادری که این مسئله اتفاق می افتد نیاز به بستری شدن خانم وجود دارد تا عارضه را پشت سر بگذارد.
چه توصیه هایی برای پیشگیری از ناباروری دارید؟
یکی از مسائل مهم در مقابله با ناباروری سن زوج است. اوج سن باروری بیست و پنج سالگی است. بنابراین به تاخیرانداختن باروری توصیه نمی شود، اما در هر حال افراد برای مسائلی مانند تحصیل، شاغل بودن خانم ها، مسائل اقتصادی، بالارفتن سن ازدواج و غیره سن باروری را به تاخیر می اندازند. توصیه ما این است که خانم ها و آقایان از اوج سن باروری استفاده کنند، چون در سنین بالا بدون علت خاص و مشخصی باروری کاهش می یابد. در موارد بعدی، دور بودن از عفونت ها و به خصوص عفونت های مقاربتی از اهمیت بالایی برخوردار است.
خوشبختانه در ایران تک همسری و رابطه های سالم و ایمن بیشتر است و خانم ها نیز اهمیت زیادی برای بهداشت قائل هستند. بنابراین داشتن روابط جنسی سالم و مقابله با هر نوع عفونت احتمالی بسیار مهم است.
توصیه می کنیم مصرف دخانیات و الکل کنار گذشته شود، چون ارتباط مستقیمی با ناباروری دارد.
به طور علمی ثابت شده است که چاقی و اضافه وزن و مصرف فست فودها در ناباروری دخالت دارند که می توان به سادگی از چنین عوامل دور بود. داشتن تغذیه مناسب و ورزش کمک بسیاری به باروری می کند، چون بر حفظ تناسب اندام و دوری از استرس تاثیر می گذارد. گفتنی است که استرس روی نازایی تاثیر مستقیم دارد. به طور کلی داشتن سبک زندگی سالم برای باروری لازم است که خوشبختانه با کمی دقت حاصل می شود.
IVF
IVF فرایند لقاح مصنوعی تخمک و اسپرم در ظروف آزمایشگاهی است. پس از ترکیب اسپرم و تخمک و جنین شکل گرفته به رحم منتقل می شود. این لقاح خارج رحمی در مواردی که شرایط رسیدن اسپرم به تخمک در رحم فراهم نباشد، انجام می شود. این شرایط می تواند انسداد لوله های رحمی، چسبندگی حفره لگنی، تعداد کم یا تحرک پایین اسپرم باشد.